fasihi kwa ujumla

FASIHI KWA UJUMLA

Fasihi:

Ni sanaa inayotumia lugha ili kufikisha ujumbe kwa jamii  iliyokusudiwa .

Ni sanaa kwa sababu huumbwa kwa lugha katika hali ya kuvutia na kuweka madoido ya kila namna ili iweze kuvutia wasomaji au wasimuliaji wake, lengo lake kuu ni kufikisha ujumbe kwa jamii.

SANAA

Ni uzuri unaojitokeza katika umbo lililosanifiwa, umbo ambalo mtu hulitumia kueleza hisia zinazomgusa kwa kutoa kielelezo chenye maana. Hivyo unaona kazi za sanaa katika nyanja mbalimbali kama vile: -

- Utarizi

- Fasihi

- Ushonaji

- Muziki

- Ususi

- Ufumaji uchoraji

    

DHIMA ZA FASIHI

(i)  Kusisimua

(ii)  Kuhifadhi na kurithisha amali za jamii

(iii) Kudumisha na kuendeleza lugha

(iv)  Kuelimisha jamii

(a)  KUSISIMUA

Hujikita zaidi katika mpangilio wa maneno lugha ya picha mandhari, tamathali au semi

Mfano: -

Ndugu yetu ametutupa mkono (amefariki)

Sentensi inajaribu kutuliza uchungu na hivyo kuleta faraja.

(b)  Kuhifadhi na kurithisha amali za jamii

Fasihi huhifadhi na kutunza mila na desturi za fani na pia huweza kurithisha mila hizo kutoka kizazi kimoja hadi kingine.

(c)  Kudumisha na kuendeleza lugha

Kwa kadri lugha inavyotumiwa na watumizi, maneno yalivyobuniwa na kuenezwa zamani, leo yanatumiwa na watunzi wa mashairi, kwaya , nyimbo n.k

(d)  Kuelimisha jamii

Fasihi hukosoa, huonya na kurekebisha jamii hueleza waziwazi wale wanaotenda kinyume na matakwa ya jamii, inabidi kukemea na kuonyana kwa kutumia methali, nahau

Mfano: - Asiyesikia la mkuu huvunjika guu

Hii inatoa tahadhari

AINA ZA FASIHI

Kuna aina mbili (2) za fasihi

(a)  Fasihi andishi

(b)  Fasihi simulizi

1. FASIHI SIMULIZI

Ni fasihi ambayo hutumia masimulizi ya mdomo kufikisha ujumbe wake kwa jamii.

Ni fasihi ambayo ni kongwe na ilianza tangu binadamu alipoanza kuishi duniani.

FASIHI SIMULIZI INA TANZU NNE NAZO NI

(i)  Hadithi

(ii)  Semi

(iii)  Ushairi

(iv)  Maigizo

    2.  FASIHI ANDISHI

Ni fasihi ambayo hutumia maandishi ili kufikisha ujumbe kwa jamii

Fasihi andishi ina tanzu nne

(i)  Tamthilia

(ii)  Ushairi

(iii)  Ngonjera

(iv) Riwaya

TOFAUTI KATI YA FASIHI SIMULIZI NA FASIHI ANDISHI

NA	FASIHI SIMULIZI	FASIHI ANDISHI
1	Huwasilishwa na fanani kwa njia ya masimulizi au mdomo	Huwasilishwa kwa maandishi kwa njia ya maandishi
2	Huifadhiwa kichwani na kusambazwa na mdomo au mazungumzo	Huifadhiwa kwa maandishi na kusambazwa kwa maandishi
3	Huruhusu mabadiliko ya papo kwa papo	Hairuhusu mabadiliko ya papohapo kazi ikishaandikwa haibadiliki hadi toleo jingine
4	Ina tanzu nne kama vile -      Hadithi -      Semi -      Sanaa za maonesho maigizo	Ina tanzu tatu kama vile -      Ushairi -      Tamthilia -      Riwaya
5.	Hadhira yake ni watu wale katika jamii -      Watoto -      Wazee -      Wasomi	Hadhira yake ni watu wale wanaojua kusoma na kuandika
6	Inaumri mkubwa	Ina umri mdogo imekuwepo baada ya ugunduzi wa maandishi
7	Ni rahisi kusahau baadhi ya vipengele	Si rahisi kusahauliwa baadhi ya vipengele kwani imehifadhiwa kwa maandishi.
8	Muundo wake ni wa moja kwa moja	Mara nyingi muundo wake ni wa mchangamano unaruhusu urejeshi
9	Huenda na wakati na mabadiliko ya matukio katika jamii	Haiendi na wakati kwa sababu ikishaandikwa haiwezi kubadilishwa.

TANZU ZA FASIHI SIMULIZI

Fasihi simulizi hujitokeza katika tanzu kuu nne, ambazo ni hadithi, semi, ushairi, na maigizo. Tanzu hizi zinaweza kuoneshwa katika mchoro ufuatao na vipera vyake

HADITHI

Ni tungo za fasihi simulizi zitumiazo lugha ya ujazo na maongezi ya kila siku.

Masimulizi huwa ni mafupi yaliyopangwa katika mtiririko unaokamilisha visa.

VIPERA VYA HADITHI

(i)  Ngano

(ii)  Tarihi

(iii)  Vigano

(iv)  Soga

NGANO

Hizi ni hadithi zitumiazo wahusika kama wanyama, miti na watu kuelezea au kuonya.

TARIHI

Ni hadithi ambazo husimulia kuhusu matukio ya kihistoria, matukio hayo yanaweza kuwa ya kweli au ya kubuni.

VIGANO

Ni hadithi fupi zinazoelezea makosa au uovu wa watu fulani na kueleza maadili yanayofaa. Vigano hutumia methali kama msingi wa maadili yake.

SOGA

Ni hadithi fupi za kuchekesha na kukejeli. Wahusika wa soga ni watu wa kubuni. Soga husema ukweli unaohimiza lakini ukweli huo hujenga vichekesho ili kupunguza makali.

USHAIRI

Ushairi katika fasihi simulizi ni fungu linalojumuisha tungo zote zenye kutumia mapigo ya sauti kwa utaratibu maalumu

VIPERA VYA USHAIRI

(i)   Mashairi

(ii)  Utenzi

(iii)  Nyimbo

(iv) Ngonjera

MASHAIRI

Ni tungo zenye mpangilio maalumu wa silabi na lugha ya mkato.

UTENZI

Ni tungo ndefu ya kimasimulizi au kimawaidha utenzi kutofautiana na ushauri kwa kuwa na mistari mifupimifupi isiyozidi mizani.

NYIMBO

Ni tungo zenye mpangilio maalumu wa maneno na mahadhi yaani hupenda kuimbwa na kuambatana na ala za muziki au sanaa.

NGONJERA

Zina muundo wa mashahiri ya kimapokeo na huwa katika muundo wa mazungumzo baina ya watu wawili au makundi ya watu wanaolumbana na mwishowe kufikia mwafaka/ suluhisho.

SEMI

Ni tungo za fasihi simulizi ambazo ni fupi na zenye kutumia lugha ya picha.

VIPERA VYA SEMI

(i)  Methali

(ii)  Mafumbo

(iii)  Nahau

(iv) Vitendawili

METHALI

Ni misemo ambayo hutoa hekima na busara kwa kuundwa kwa mpangilio wa pande mbili za fikra

Mfano: -

-  Kidole kimoja hakivunji chawa

-  Haba na haba hujaza kibaba

MAFUMBO

Ni kauli zinazoeleza maana waziwazi na kutumia maficho

Mfano:-

-  Hakamatiki hashikiki (moshi)

-  Uzalendo umemshinda ( umeshindwa kuvumilia)

KITENDAWILI

Ni usemi uliofumbwa hutolewa kwa hadhira, ufumbuliwe, kitendawili kufanya kazi ya kumfikisha msikilizaji.

Mfano: -

Uzi mwembamba umefunga dume (usingizi)

NAHAU

Ni kauli zilizojengwa kwa picha kwa kutumia maneno ya kawaida lakini zinatoa maana isiyo ya kawaida.

Mfano: -

-      Amepata jiko (ameoa)

-      Ana mkono mrefu (mwizi)

-      Ana mkono wa birika (mchoyo)

-      Amevaa miwani (amelewa)

MAIGIZO SANAA ZA MAONYESHO

Ni masimulizi yenye utendaji ambayo huonesha mambo yaliyotokea, yatakayotokea lengo ni kufikisha ujumbe.

VIPERA VYAKE NI:-

(i)   Michezo ya kuigiza

(ii)  Majigambo

(iii) Ngonjera

(iv)  Vichekesho

MICHEZO YA KUIGIZA

Ni maigizo marafu ya visa vinavyowakilisha maisha ya jamii fulani. Michezo mingine huafiki na mingine hulaani mambo yasiyofaa, michezo ya watoto wadogo pia huwasaidia kujifunza maadili ya jamii hiyo.

MAJIGAMBO

Ni maigizo ya kujitapa /kujigamba kutokana na kuweza kufanya jambo la kishujaa au lisilo la kawaida. Mtambaji husimulia na kutenda akionyesha jinsi alivyofanya jambo lile.

Mfano: -

Askari aliyerudi vitani,mtu aliyemuua simba n.k

NGONJERA

Ni maigizo ya kutumia mashairi, huwa kuna pande mbili unapinga na unaelewa jambo na mwisho kufikia muafaka.

VICHEKESHO

Ni maigizo mafupi ya kufurahisha hadhira

Mfano: -

-  Mizengwe

-  Original komedi

-  Vituko show

FANI NA MAUDHUI

Kazi ya fasihi lazima iwe na fani na maudhui, vipengele hivi ni sura za falsafa moja si rahisi kuzitenganisha fani imo ndani ya maudhui.

FANI

Ni umbo la nje la kazi ya fasihi

MAUDHUI

Ni jambo analosema muandishi katika kazi yake ya fasihi

VIPENGELE VYA FANI

(i)   Matumizi ya lugha

(ii)   Mtindo

(iii)   Muundo

(iv)   Mandhari au mazingira

(v)   Wahusika

(vi)  Jina la kitabu.

MATUMIZI YA LUGHA

Msanii hutoa lugha kwa mpangilio maalumu wa maneno, tamathali za semi hutumiwa kwa upekee kulingana na mahitaji ya kazi hiyo.

MTINDO

Hii ni tabia ya pekee mtunzi katika simulizi au uandishi mtindo kutofautiana hali ya mtunzi na mtunzi.

MADHARI

Ni sura ya mahali mazingira ambapo kazi ya fasihi husika

WAHUSIKA

Ni watu, miti au viumbe hai vinavyowakilisha watendaji katika kuonyesha sifa za ndani na nje.

VIPENGELE VYA MAUDHUI

Kuna vipengele (5) vya maudhui navyo ni

(i)  Dhamira

(ii)  Ujumbe

(iii) Falsafa

(iv)  Migogoro

(v) Mafunzo

DHAMIRA

Ni lengo la mtunzi wa kazi za fasihi. Mtunzi anaweza kutoa dhamira kuu na kujenga dhamira ndogondogo dhamira huweza kukosoa.

UJUMBE

Ni funzo analotoa mtunzi katika kazi ya fasihi kulingana na dhamira alizotoa

FALSAFA

Ni mawazo makuu ya mtunzi kuhusu maisha. Ni imani ya maandishi kuhusu maisha.

MIGOGORO

Ni hali ya kutoelewa na baina ya pande mbili au zaidi.

MAFUNZO

Ni mafunzo makuu ya mtunzi kuhusu maisha.wakati mwingine hadhira inaweza kupata mafunzo mabaya au mazuri kwa wahusika wakazi hiyo.

UHAKIKI WA KAZI ZA FASIHI

Maana;
Uhakiki ni kazi au kitendo cha kuchambua na kufafanua kazi ya fasihi ili kuweza kupata maadili na ujumbe uliomo katika kazi ya fasihi.

au

Uhakiki ni sayansi maalum ya kuchambua kazi ya sanaa kwa undani na kuona ubora wa kazi ya fasihi kwa kutumia vipengele vya fani na maudhui na kuangalia uwiano na uhusiano wake na jamii.

UMUHIMU WA UHAKIKI WA KAZI ZA FASIHI SIMULIZI

1. Kuchambua na kuweka wazi fumbo ambalo litapatikana na kazi ya fasihi.

2. Kuchambua na kufafanua picha za kisanii zilizotumika katika kazi ya fasihi.

3. Kumshauri mwandishi ili afanye kazi bora.

4. Kumuelekeza msomaji ili apate faida zaidi kuliko yale ambayo angeweza kuyapata bila dira ya muhakikiki (mhakiki ni mwalimu wa jamii)

5. Kuhimiza na kushirikisha fikra za kihakiki katika kazi za fasihi.

6. Kukuza kiwango cha utunzi na usomaji.

7. Kutafuta na kuweka sawa nadharia ya vitabu teule.

KUFAFANUA VIGEZO VYA UHAKIKI WA KAZI ZA FASIHI SIMULIZI.

1. Ukweli wa mambo yanayoelezwa.

2. Uhalisikaji wa watu, mazingira na matukio katika jamii.

3. Umuhimu wa kazi ya fasihi kwa jamii inayohusika lazima ufikiriwe.

UHAKIKI WA KAZI ZA FASIHI SIMULIZI KATIKA FANI.

• Wahusika
• Mandhari
• Mtindo

MAUDHUI

• Ujumbe
• Mtindo

ZOEZI

1. Fasihi ni nini

Fasihi ni sanaa inayotumia lugha ili kufikisha ujumbe kwa jamii fulani iliyokusudiwa

2. Orodhesha vipera vinne (4) vya semi na mfano

(i)  Methali (kidole kimoja hakivunji chawa)

(ii)  Mafumbo ( uzalendo umemshinda)

(iii)  Nahau (amepata jiko) – Ameoa

(iv) Vitendawili (uzi mwembamba umefunga dume) – Usingizi

3. Ainisha aina za maneno katika sentensi hii

Paka wale weusi walikuwa wanatembea ovyo barabarani

       W              TS              T                   E

4. Taja matumizi mawili ya herufi kubwaa

(i) Hutumika kuandika jina, mahali ili kuleta maana .Mfano wa majina Asha, Ally Mfano wa mahali, Dar es salaam, Tanga n.k.

(ii) Hutumika mwanzo wa sentensi

---